Toespraak van prof. dr. Goffe Jensma bij de presentatie van Jij, laatste rebel! / Do, lêste rebel!, tweetalige bloemlezing uit het werk van H.H. ter Balkt door Abe de Vries, boekhandel Van der Velde, Sneek, 7 november 2023.
It paad nei de poëzy rint oer it papier samar de wrâld yn, de riedselachtige wrâld mei al syn fragen, orakels, problemen en riedlings. Datselde kinst ek oars sizze, wat simpeler: poëzy is belangryk om krekt dy fragen op te roppen dy’t oars net steld wurde kinne en dy’t oars dus ek net steld wurde soene. Fragen as rjochtingbuordsjes foar it bestean.
Dat fan my, ik bedoel dan myn wei nei dy poëzy, myn paad nei dat ûnsisbere, begûn ergens op in Grinzer Gymnasium. Wy liezen yn dy tiid noch in protte, soms foar de reguliere skoalfakken mar meast der bûtenom: romans, essays en ek poëzy. Nammen dy’t my no noch fuort yn it sin sjitte: Lucebert mei syn Val voor de vliegengod, Remco Campert syn Mijn leven’s liederen, Hans Lodeizen mei syn net oan te ûntkommen Het innerlijk behang en Leo Vroman syn sammele gedichten yn twa dielen, want dy hiene se by my op it doarp tafallich yn de biblioteek te stean. It wie, dat woe ik der mar mei sizze, it bûnte ferskaat fan de aspirant-poëzyleafhawwer. Guon fan ús begongen sels te dichtsjen en oaren brûkten besteande dichtrigeltsjes om by protestaksjes op ’e muorre te skriuwen of om samar temûk en tusken de rigels troch yn te frisseljen yn in skrutel frijerijke.
It moat allegear sa omtrint 1970 west hawwe.
Ik sels kin myn leafde foar poëzy en foar poëtyske taal krekter datearje oan de hân fan ien spesifike dichtbondel: Groenboek fan Habakuk II de Balker. Dat wie in boekje út 1973. Ik wie sechtjin en siet yn de fyfde. In klasgenoat kaam der mei oan en wy rekken yn de besnijing fan it hiel eigen tjirgjende, wat oerémyske taalregister fan Habakuk II en wy liezen no ek syn oare bondels — mei útwrydske titels as: Boerengedichten, De uier van het Oosten, De gloeilampen, de varkens ensafh. It wie dúdlik, dizze dichter kaam krekt as wy fan it plattelân, hy joech der stim oan. Hy joech stim oan it tjirgjen, it mâltjirgjen, it oangean en it hontheien, dat wy allegear yn dy doarpen fan ús sa goed koene. Hy fielde himsels de dichter dy’t gewoan in baarch is. En hy song oer it gewoanste fan it gewoanste, de dingen fan aldendei, it túch datst by de dyk lâns fynst: de roggeblom, de wikke, it gers, de ierpel en de ierpelsortearmesine.
As skoalbern makken wy – en ik haw dêr yn myn lêste boek Exit Fryslân ek nochris op wiisd – ús slim drok om wat doe de miljeukrisis hjitte. It Rapport fan de klub fan Rome út 1968 hie in foar ús driigjend boadskip: dit komt net goed! Dat boadskip sloech breedút oan. Vluchten kan niet meer’, song Frans Halsema, en Pipo de Clown sleat syn deistige programma ôf mei ‘Dag Vogels, dag bloemen, dag kinderen’. De soarch oer it klimaat, soe men sizze kinne, is dêrnei 40 jier lang ûndergrûns gien, ûnder it neoliberale asfalt.
Habakuk II paste yn dy tiid, mar past dêrom likegoed yn dizze tiid. Net as folger mar earder as oanpoender of better noch as gewoanwei oanwêzich yn it mulpunt fan de reboelje.
Ik lies juster in moai essay út likernôch 1980 oer him fan K. Michel. Dy skriuwt oer Habakuk II:
De wijze waarop hij verbonden is met zijn omgeving is tegelijkertijd heel vanzelfsprekend (ik zou bijna zeggen ‘natuurlijk’) en heel ongewoon, in de zin van onmodieus. Hij leeft samen met alles wat zich om hem heen bevindt: de voorwerpen, de mensen, de dieren, het hele landschap. Daarbij hanteert hij geen antropocentrisch perspectief; dat wil zeggen de mensen staan niet centraal, ze zijn niet belangrijker of ‘hoger’ dan de andere aanwezige elementen. Ter Balkt beschrijft met dezelfde betrokkenheid het leven van het worstmolentje als het leven van achterneef O.O.
Hoe herkenber!! Tsjintwurdich wurdt Ter Balkt (sa’t Habakuk II no hjit) rûnom sjoen as in pionier yn ekokrityske poëzy en bestiet der sels in H.H. ter Balkt lêzing. Ik frege my ôf: soe er der bliid mei wêze?
Ik seach fierder as tarieding op dit taspraakje in filmke oer Ter Balkt út 2015, krekt foar syn dea prachtich makke troch Barbara den Uyl. It waard útstjoerd nei de dea fan Ter Balkt yn 2014. Hy wie doe 76. Wy sjogge in keamer, dizich en dampich fan de rook. In grutte bosk lang griis hier. In ferskronfele gesicht. In sjekje tusken ferkleurde fingers. De âlde Balker! Ter Balkt siet op in skiere, suterige bank mei in oranje foulard der oerhinne slein en prate mei âlde kunde, in wapenbroer, en se wikselen oantinkens út oer earder en flarden fan gedachten en gedichten. De poëzy fan no is in koalehok, miende Ter Balkt, it stoot dêrre mei ‘ik, ik, ik as roetswart stof’. Oer ien ding wiene hy en syn maat it ek iens: de hope is fuort.
Dat idee oer hope hie er meinommen út in tiid doe’t je tochten dat je as boarger de wrâld noch feroarje kinne soene. Der hie hope west, mar dat wie langer net mear sa, spitigernôch. Foar ús hope binne wy ôfhinklik fan bestjoerders dy’t algeduerich mar wer fleurich fluitsjend de kliemske achterkeammerkes út komme, wylst elkenien dy’t ferstân hat mei de eagen ticht dochs gewoan sjen kin dat de saak nei gychem giet.
It boadskip is itselde, mar de tiid is feroare. Oars as Habakuk II haw ik wol hope – en dy hope is grûndearre yn wat ik sels as dosint meimakke ha fan de jongste generaasjes – ik haw hope dat yn har hannen de soarch foar de planeet en foar de natuer it winne sil fan de honger nei macht en jild fan de ferkearde soarte fan regearders en grut-kapitalisten.
Ik ried de jongerein oan wat ik jim ek oanried: lês De Balker!!!!
Mar om koart: Ik wie in jonge fan sechtjin, ik wie noch leaf, grien, bleu, ûnbeskerme en ûnbeskromme tagelyk, en ynienen seach ik dat it paad oer de hurde dyk gean kin, oer de balstientsjes, de makadam, it asfalt, it ZOAB, mar dat it likegoed op in ûnferwachts momint in ôfslach nimme kin it boek yn, it papier yn, dat it paad dy ek liede kin oer bledsiden fol mei dichtrigels as beswarringsformules, dy’t likefolle razende, baltende, flústerjende, âljende, skreauwende, núnderjende, tjirgjende, razende, roppende, reauntsjende, grommeljende, mâltjirgjende, grânzgjende, protteljende, gnoarjende kommentaren wiene dy’t my de wrâld oars sjen lieten, want troch in griene lins, yn in grien boek: Groenboek. Ik hie in stim fûn.
It is belangryk om dy stim fêst te hâlden en klinke te litten.
Ik bin dêrom bliid dat Abe dy stim no ek yn syn eigen taal lûd en stal jûn hat. Ik lês ta beslút Habakuk II syn gedicht ‘Eigen weg’ foar – ik tink dat it syn kredo wie — yn Abe syn prachtige oersetting.
Abe de Vries (selectie en vertaling). H.H. ter Balkt. Jij, laatste rebel! / Do, lêste rebel! Utjouwerij DeRyp, Workum
Eigen dyk
Dit is de dyk, absolút dit is myn dyk dus,
mei in lyts eastlik each yn top sylt er.
Besjoch it donkerblauwe boerd Eigen Dyk!
It is myn dyk, as in tabakspiip stowend.
Bedaard smook ik myn sniestoarm.
Neperts meie stjerre yn har laden!
Kraaien en klysters, flean mei, bid ik jimme.
Jimme, swarter as in trystich gefoel
en skitterjender as de fluit yn ’t stadion
bywannear’t de sinne yn jim fearrepak skynt!
Mar werom nei de dyk, dit bin myn gerzen;
as it waar meisit slingerje ik blomryk,
by ’t winter slyt ik om neat heil en izel.
Ik ken de weromwei net noch de steat
fan djipte of lijen ûnder it makadam
en sân dat in part is fan myn wei,
in dea-inkelde lúkse strjitstien ta spyt…
Ik stean net yn foar it dwilen fan spitters:
‘Raaigers, ik ferhongerje! Weversblêd, ik kom om’.
Makadam, myn wierheid kin goed stowe,
sinne-opgongen groetsje myn tútsjende bargen
dy’t bûgje foar de leafde yn syn hegere foarm.
Myn nachtegealen dy’t nachtmielen besjonge
de ile hichten dêr’t it fleis net mear klimt
mar delsit en him ferlustiget yn geast
Ik bin in kalm each, ik knipperje, gûl en gniis.
Myn gers is grien; de fertrapers damp en drabs.